Τετάρτη 10 Δεκεμβρίου 2014

ΤΑΣΟΣ ΣΤΑΥΡΑΚΕΛΗΣ




Μην απορείς που χάνομαι
σαν κύμα αφρισμένο

είναι γιατί τώρα
το τοπίο είναι φειδωλό
και το πεπρωμένο ανεξακρίβωτο.

Είναι γιατί τώρα
τα σκοτάδια ρητορεύουν
σε έρημους από έρωτα δρόμους.
Είναι γιατί εσύ δεν υπάρχεις
στο μαζί του κοινού μας αινίγματος.


ΤΑΣΟΣ ΣΤΑΥΡΑΚΕΛΗΣ

Παρασκευή 5 Δεκεμβρίου 2014

Μια αιωνιότητα θα περιμένω τη στιγμή σου// Γιώτα Τσερτεκίδου//Ανάγνωση της Μίνας Παπανικολάου


ΑΝΑΓΝΩΣΗ της Μίνας Παπανικολάου
ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΜΠΙΚΗΡΟΠΟΥΛΟΣ/ΓΙΩΤΑ ΤΣΕΡΤΕΚΙΔΟΥ/ΜΙΝΑ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ









«Μια αιωνιότητα θα περιμένω τη στιγμή σου»
Γιώτα Τσερτεκίδου//Εκδόσεις ΟΣΤΡΙΑ

Η ποίηση αναγεννάται κάθε φορά που θυμιάματα γραφών αναδύονται από το ποιητικό σύμπαν και ακουμπούν στις πτυχώσεις του χαρτιού, στις ροές της μνήμης , στις ρωγμές των ψυχών ή της ψυχής που γινομένη πια, αντιδρά στη σιωπή που επιβάλλει η φροντίδα του κυοφορούμενου έργου.
Η Γιώτα Τσερτεκίδου καιρό πριν, σιωπούσε, αφουγκραζόταν, κατέγραφε και χρειάστηκε η αφορμή της απώλειας και του χρέους προς αγαπημένη μορφή να αναδυθεί για να ουρανοσκεπάσει πλέον τη γραφή της.  

Διότι η ποίηση κυοφορείται στα άδυτα των πηγών της αρχέγονης θλίψης του ποιητή, εκείνης της θλίψης που μυστηριακά μοιράζονται όλοι όσοι και όσες υπηρετούν την ποίηση και άδολα προστρέχουν για να λυτρωθούν στα καθάρια νερά της. 
Η καθαρότητα και η αμεσότητα, εντοπίζεται παντού σε κάθε στίχο της πρώτης ποιητικής συλλογής της Γιώτας Τσερτεκίδου «Μια αιωνιότητα θα περιμένω τη στιγμή σου», από τις εκδόσεις ΟΣΤΡΙΑ,  με μια αφηγηματική ποιητική φόρμα που προσομοιάζει με πεζό λόγο αλλά δεν είναι. Πρόκειται για ποιητική εκφορά του λόγου, μέσα από κανάλια ευθύτητας και ευδιάκριτα καταγεγραμμένες χροιές. 
Πώς αλλιώς θα μπορούσε να αποτυπωθεί το σκληρό ταξίδι στη ζωή, που καταλήγει να μοιάζει με χρόνο που έχει σταματήσει στη στιγμή που συνδέει το παρελθόν, με το παρόν και στερεί το μέλλον από πιθανότητες αναβίωσης των ωραιότερων συναισθημάτων που μπορεί να ζήσει ο άνθρωπος; Πώς περιγράφεται η καταρράκωση της παιδικότητας, της ειλικρίνειας, της άφεσης, της πίστης σε μια στιγμή όμοια με αιωνιότητα;
Η ποιητική αφηγηματική, διαιρεμένη σε ενότητες προσομοιάζει με στάδια ωρίμανσης της ποιήτριας και διαπερνά σαν λεπτή βελόνη την ύπαρξη και το έργο της και αυτό είναι που έχουμε τη χαρά να σας παρουσιάζουμε σήμερα. Μας ταξιδεύει από την παιδική ηλικία έως την ενηλικίωση, τον πρώτο έρωτα και τη γέννηση μιας νέας ζωής, τα θεμέλια της ψυχικής της ωρίμανσης (τους γονείς της δηλαδή) και τη θέση της στο κοινωνικό γίγνεσθαι του τόπου.
Πολλά ανατράπηκαν στο πέρασμα του χρόνου  -..και για ποιόν δεν ανατρέπονται;!!..- ενώ άλλα έμειναν σταθερά κι ακλόνητα. Ακλόνητες μένουν κι οι αρχές της Γιώτας Τσερτεκίδου, η αφοσίωσή της στα αγαπημένα της πρόσωπα, στο λόγο ύπαρξής της, το παιδί της, που κυριαρχεί ως ήλιος στο έργο της. 

"Αγαπημένο μου τέκνο όλων!
Της ψυχής ευτυχία
ήλιε μου ευλογημένε
Κάθε ανάσα μου σου παραθέτω"
Η πατρική φιγούρα, επιβλητική αλλά καθόλου δυσθεώρητη αποτελεί το δεύτερο σημείο αναφοράς της ποιητικής συλλογής. Σαν όλα τα γραφόμενα να αποζητούν την επιβεβαίωσή του: «καλώς εποίησες παιδί μου» και ταυτόχρονα να επιβεβαιώνουν την συνέχιση και την ύπαρξη του πατέρα μέσα από το παιδί του με έναν τρόπο διαπεραστικό και διαρκή.
 Η μητέρα, διατηρεί τα σκήπτρα της στο βασίλειο της τρυφερότητας και της άμετρης αγάπης, σεμνή παρουσία στα δρώμενα που ριγούν συνεχώς την ψυχή της ποιήτριας και την οδηγούν στην αυτογνωσία της και στην παραδοχή της δικής της αλήθειας. 

"..κι εγώ πιστή σαν μάνα
στις στιγμές μας
στο αντάμωμα
ριγώ
στη σκέψη και μόνο.
Ω Αγάπη το συνώνυμό σου
είναι Μητέρα!"
Εν κατακλείδι, η μικρή –κάποτε – νεράιδα αποχαιρετά τη νεότητα, μεγαλώνει και υπόσχεται αφοσίωση και γενναιότητα. Μεγαλώνει σε μία στιγμή, κλείνει απαλά τη πόρτα και βγαίνει στον κόσμο, στη ζωή, στη γραφή που γυμνώνει και όπου γυμνώνεται οικειοθελώς, καθόλου αδύναμη πια.

"..των σκέψεών μου λυτρωμός
το άγνωστο.
Αναρχικά βράδυα λυγμών
δακρύων ατελείωτοι πόθοι.
Υπηρέτης σας πιστός, ως το τέλος.

Δόξα στις στιγμές που έπεται νάρθουν
κι ας είναι ματωμένες!"

 Εξάλλου, ποιος πόνος είναι ισχυρότερος από τον πόνο της απώλειας; Και ποιος πόνος σε δυναμώνει περισσότερο από εκείνον της απελπισίας; Ή θα χαθείς ή θα αγωνιστείς. Και η Γιώτα Τσερτεκίδου στο βιβλίο της μας δηλώνει με θέρμη πως θα αγωνιστεί και θα υπηρετήσει με τον καλύτερο τρόπο τη ζωή και μέσα από την ποίηση.Έως την αιωνιότητα.
Η διαφαινόμενη γοητευτική γραφή της αποτελεί εχέγγυο για το ποιητικό της μέλλον, το οποίο και θα αναμένουμε με χαρά.

Καλοτάξιδο!!
Μίνα Παπανικολάου
Κατερίνη

5/12/2014
ΑΣΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ

Σάββατο 15 Νοεμβρίου 2014

Παρασκευή 7 Νοεμβρίου 2014

ΟΡΕΣΤΗΣ ΑΛΕΞΑΚΗΣ




"Αυτά τα ξένα βλέμματα που ανακαλύπτω στο βυθό των ματιών μου, δεν έχουν να κάνουν μόνο με την ποίηση και τις διάφορες επιρροές που έχω δεχτεί.
Έχουν να κάνουν με ολόκληρη τη ζωή μου, με ολόκληρη την ύπαρξή μου.
Και μολονότι νιώθω , πολλές φορές με εντυπωσιακή ενάργεια, την παρουσία τους, όμως αγνοώ την ταυτότητα και προέλευσή τους.
Ξέρω ότι ο εαυτός μου δεν είμαι μόνο εγώ. 
Αλλά ποιοί άλλοι είναι, δεν ξέρω. "  [...]

Ορέστης ΑΛΕΞΑΚΗΣ

Περιοδικό ΚΟΥΚΟΥΤΣΙ
Τεύχος 7
σελίδα 63
2012=2013

(απόσπασμα από συνέντευξη στην Έλενα Σταγκουράκη)

ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΑΠΟ ΤΗ ΓΕΙΤΟΝΙΑ ΜΟΥ ΚΑΙ... ΛΙΓΟ ΠΑΡΑΠΕΡΑ//ΜΕΛΙΤΑ ΑΔΑΜ

"Δεν ήθελα να χαθούν τα σενάρια από τις πατημασιές μας, τα όνειρά μας
τα υφασμένα στον πόλεμο με πείνα, μα θάρρος, με τρέλα με κέφι για ζωή.."

ΜΕΛΙΤΑ ΑΔΑΜ

από τις εκδόσεις Κ.Μ.  ΖΑΧΑΡΑΚΗΣ

Eνα νοσταλγικό ταξίδι στο παρελθόν της δικής μας Κυψέλης που τόσο αγαπήσαμε και αγαπάμε. Αφηγήσεις και γεγονότα με κοινό τους στοιχείο τον χωροχρόνο της Κυψέλης, του χθες.
Πρωταγωνιστές Κυψελιώτες και Κυψελιώτισσες, μέσα από τη δική τους αλήθεια, μια αλήθεια βίαιη, πικρή, σκληρή, χαριτωμένη, άλλοτε ερωτική, άλλοτε κωμική, μα πάντα αληθινή. `Όλοι είχαν κάτι να θυμηθούν:
`Απειρες συζητήσεις του καφενείου, καντάδες,
φάρσες, ζωή και ξενύχτια στη Φωκίωνος Νέγρη.








ΠΗΓΉ:  http://www.zacharakis.gr/books/1538

Πέμπτη 18 Σεπτεμβρίου 2014

Παρουσίαση του έργου της ΜΙΝΑΣ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ από τη ΔΗΜΗΤΡΑ ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟΥ



                         Παρουσίαση του έργου της ΜΙΝΑΣ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ
                                από τη Δήμητρα Θεοδωροπούλου 

ΕΣΤΙΑ ΠΙΕΡΙΔΩΝ ΜΟΥΣΩΝ/ ΚΑΤΕΡΙΝΗ/17/09/2014






     Σας ευχαριστούμε που μας τιμήσατε με την σημερινή σας παρουσία, σε μια τόσο ξεχωριστή, σε μια τόσο μοναδική εκδήλωση, η οποία είναι αφιερωμένη στην ποιήτρια Μίνα Παπανικολάου.
Και θα καταλάβετε παρακάτω, τι εννοώ και είμαι σίγουρη πως θα συμφωνήσετε μαζί μου. Ξεκινώντας λοιπόν, θα ήθελα να κάνω πρώτα μια αναφορά στη σημερινή εποχή, αλλά και στον τόπο μας την Πιερία. Θα αναρωτιέσται το γιατί. Η συνέχεια θα λύσει κάθε σας απορία.Η Πιερία είναι αναφισβήτητα ένας ευλογημένος τόπος , γεμάτος μαγεία και ιστορία,   όπου οι αισθήσεις μας μπορούν άνετα να χαρούν τα λαμπρά τοπία της, το παρελθόν της, τον τοπικό της πολιτισμό.  Και όλα αυτά κάτω από τη ζεστασιά του μαγευτικού μεσογειακού ήλιου…
Δυστυχώς ζούμε πλέον σε έναν κόσμο γεμάτο αδικία,  γεμάτο συμφέρον και αβεβαιότητα για το μέλλον.  Ευτυχώς όμως που υπάρχουν κάποιοι άνθρωποι ανάμεσα μας,  που σαν συνδετικός κρίκος ανάμεσα στο χθες και στο σήμερα, ανάμεσα στην αυξανόμενη ένταση και στον θυμό,  μας αποκαλύπτουν την αχτίδα φωτός.  Αυτοί οι άνθρωποι,  γεμάτοι ευαισθησία και ελπίδα,  υμνώντας την ζωή,  τη φύση… την αγάπη,  μας κάνουν να περηφανευόμαστε και να χαιρόμαστε,  την αιώνια ιστορία μας,  τον λαμπρό μας πολιτισμό και γιατί όχι και το.. “συναρπαστικό” μας μέλλον.
Μέσα στη “μαγεία” αυτού του τόπου λοιπόν,  ανήκει και η κυρία Μίνα Παπανικολάου- Ρίζου.  Γεννημένη στη Βροντού απο γονείς που δάμασαν και σεβάστηκαν την Πιερική γή,  έμαθε και η ίδια να την σέβεται και να την εκτιμάει, να δέχεται επιρροές απο την καθημερινότητα,  από τον τόπο κατοικίας των Θεών του Ολύμπου,  των Μουσών και γενικότερα τη μυθολογία και την ιστορία του τόπου της.
Διαλλακτική στις απόψεις της και με λόγο άμεσο,  εύστοχο,  κατανοητό.             Την Μίνα Παπανικολάου την γνώρισα σε μια τυχαία αλλά εξαιρετική και συγκινητική συνάντηση,  πριν απο 5 περίπου χρόνια.  Μια γνωριμία,                    που πιστέψτε με,  εξελίχτηκε σε φιλία,  μια φιλία  που συνεχίζεται μέχρι και σήμερα και είμαι πολύ τυχερή γι αυτό.  Άνθρωπος με χιούμορ και ευστροφία, με έκανε να την συμπαθήσω με το πέρασμα των χρόνων, ακόμη περισσότερο. 

(ΕΜΕΝΑ στίχοι: Μίνας Παπανικολάου/Μουσική Σύλβια Τριανταφύλλου Πιάνο Χαράλαμπος Ναβροζίδης Ερμηνεία Νίκη Τσιγκαροπούλου)

Ένας χαρισματικός και ευαίσθητος άνθρωπος,  δημιουργός της αισιοδοξίας,  της ελπίδας και της συνέχισης του πολιτισμού.  Στο άκουσμα των ποιημάτων της, ο τοπικός πολιτισμός είναι ακόμη πιο ισχυρός και εμφανής με τον δικό της μοναδικό τρόπο,  με μοναδικό της εφόδιο που δεν είναι άλλο από την πένα της και το ευφυές μυαλό της.  Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες “πένες” στη σύγχρονη ελληνική  λογοτεχνία-ποίηση.
  Το κυριότερο γνώρισμα της ποίησης της Μίνας Παπανικολάου,  είναι πως όλα της τα έργα ξεχυλίζουν από λυρισμό συναισθημάτων και ευαισθησίας για τον τόπο από όπου κατάγεται,  για τον τόπου που μένει,  για μια ερωτική προσμονή, για το καλό,  για το κακό,  για το ελληνικό πνεύμα,  για το φως,  για τις επιλογές μας…..
Η έμφυτη σεμνότητά της πριν από μερικά χρόνια,  δεν της επέτρεπε να γίνει γνωστή στο ευρύτερο κοινό,  αλλά όσοι ασχολούνται συστηματικά με τη ποίηση-λογοτεχνία,  δεν παρέλειψαν να την προσέξουν και να την κατατάξουν στη θέση που της αξίζει.  Και εννοώ στη θέση μιας ποιήτριας,  που μέχρι σήμερα έχει κάνει μια εξαιρετική πορεία και υπόσχεται να δώσει πολύ περισσότερα στο μέλλον. 

(Περιμπανού/  απόδοση:Λ.Κηπόπουλος, Ιωάννα Μπικηροπούλου, Μαρία Αυγουστίδου)


Στο χώρο της ποίησης εμφανίστηκε αθόρυβα και δειλά το 2010 με την πρώτη της ποιητική συλλογή “Χορός στο φως” δίνοντας αξιοσέβαστα  δείγματα της μελλοντικής της πορείας,  βάζοντας τα θεμέλια του μελλοντικού,  ποιητικού της εγχειρήματος.  Οι ποιητικές συλλογές της  “Σελήνης αντικατοπτρισμοί” το 2011, η “Εσπερινή συνάντηση” το 2012,  μαζί και με τα ποιήματα του Νίκου Καρύδη, συνέδεσαν το παρόν και το μέλλον της ποιητικής τους διαδρομής:

Όταν φύγεις - Νίκος Π.Καρύδης

Όταν φύγεις..
μην το πεις.
Φύγε μόνο.

Η αίσθηση θα μου πει,
τι γυρεύεις και
φεύγεις.

Ο πόνος θα γιορτάσει..
και πόνος διπλός θα γενεί,
η ζωή μου,
η άδεια και κρύα.

Μίνα Παπανικολάου

Διαμαντένιο μου στέμμα αθάνατο
ζωγραφιά ανεξίτηλης φλόγας.

Ποιός δρόμος θα φέρει
σκιά στα θλιμμένα μου βήματα;
Πού δροσιά,
για τ' ακοίμητα όνειρα;
Ποιός καημός δριμύτερος,
από τον καημό της απουσίας σου;

Όρκος βουβός:
Δεν θα φύγω.

            Επίσης το 2012 κυκλοφορεί ο  “18ος γεωμετρικός παράλληλος” και το 2014  η συλλογή “Μια αιωνιότητα αργότερα…”,  έργα τα οποία κινούνται αναμφισβήτητα σε αυτό το “μήκος κύματος”.   Και εννοώ πως όλες της οι ποιητικές συλλογές,  πλην του ποιητικού διαλόγου, αποτελούν συνέχεια,  λες και δεν έχουν χωριστεί.  Λες και η ποιήτρια συνδιαλέγεται μέσα στην πάροδο του χρόνου με τον ίδιο της τον εαυτό, με τις ίδιες της τις ανησυχίες.  Λες και γεννιέται και ξαναγεννιέται διαρκώς μέσα από τις λέξεις:

Επιστρέφω

Επιστρέφω
Από έναν κόσμο  που χαράζει
Και κλαίει..

Ανατέλλω
Μέσα από τη λέξη
Και δύω εντός της ξανά.

Υπηρέτης, μα όχι δούλος!




(ΚΙΣΣΟΣ στίχοι: Μίνας Παπανικολάου/Μουσική και Πιάνο Χαράλαμπος Ναβροζίδης Ερμηνεία Νίκη Τσιγκαροπούλου)


Κάποια απο τα ποιήματά της θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως κοινωνικά, κάποια θα μπορούσαν να θεωρηθούν αιρετικά,  κάποια άλλα επαναστατικά, ιδεολογικά και άλλα ερωτικά.  Η Μίνα Παπανικολάου,  προσπαθεί να μην φαίνονται ως στρατευμένη ποίηση και ούτε σαν καθαρά ερωτική.  Το μόνο που θέλει είναι να φαίνονται ως στοχαστική, ανθρωποκεντρική  ποίηση.  Ποίηση του δικού της προβληματισμού,  όπου η κάθε λέξη στα ποιήματα της,  έχει τον συμβολισμό της. Έχει τη λατρεία και την αγάπη της για την ελληνική γλώσσα,  για τον τόπο της, για το φως.  Πνευματικά  και ψυχικά, επιλέγει να είναι με το φως, χωρίς αυτό να σημαίνει πως θεοποιεί οτιδήποτε είναι φωτεινό όπως σε ολόκληρη τη συλλογή «18ος γεωμετρικός παράλληλος»,  διαφαίνεται:

Εδώ εκκολάφθηκε το Φως
Ατάραχοι παρατηρητές των ουράνιων δακρύων.
Σκέψου, ένας λαός ξενυχτά ατάραχος κι αδάκριτος.
Σκέφτηκε να θρηνήσει ο ουρανός
δυνατά με λυγμούς εξιλέωσης
με θυμό και με έπαρση.
Ετούτο είναι το παρόν των απόντων συνειδήσεων.

Μα είναι να μην ξαφνιάζεσαι;!
Βρυχηθμός της πανσελήνου υποχθόνιος κατατρώει την Άνοιξη,
το καλοκαίρι εκοιμήθη προ πολλού
και κάποιοι αθώοι, υμνούν έρωτες γήινους με ένδυμα αγγελικό.
Της Ουτοπίας, φυσικά, διαμένοντες-μαζί τους κι εγώ.

Θρήνησε Ουρανέ,
συ που μόνο τηρείς τη συμφωνία των αιώνων:
Εδώ εκκολάφθηκε το Φως!

(ΚΕΜΑΛ/ απόδοση:Λ.Κηπόπουλος, Ιωάννα Μπικηροπούλου, Μαρία Αυγουστίδου)

Διαβάζοντας κανείς τα ποιήματα της, θα διαπιστώσει πως η γραφή της έχει τη γεύση μιας ποίησης,  έξω απο τα γνωστά  δεδομένα και στίχους.  Ακολουθεί έναν προσωπικό σχεδιασμό, συνδιαλλέγεται μέσα από την πάροδο του χρόνου με τις ίδιες της  τις ανησυχίες,  με τον διάλογο που κάνει με τον έσω της ευατό και με την κοινωνία στην οποία ζει.   Αυτό πάντως που αξίζει να αναφέρω είναι πως, ακόμα και στα στοχαστικά της ποιήματα,  η Μίνα Παπανικολάου δεν χάνει τη λυρική και τη συναισθηματική της γραφή με την ποιητική της χάρη.
 Η στοχαστική της ποίηση, με την φιλοσοφική αλλά και την απλή της υφή για τα συναισθήματα και την κατάρρευσή τους,  μας οδηγεί σε συμπερασματικές διαπιστώσεις της ίδιας της ζωής, μέσα απο τη ματιά της γυναικείας ευαισθησίας:

Ανάστημα αγάπης                                                                                                    
Δεν χρειάστηκε να σε ντύσω με περίτεχνα στολίδια,
ούτε να βρω εκείνες τις λέξεις που θα σε έκαναν να ξαφνιαστείς.

Ήταν αρκετό,
να ορίσω το περίγραμμά σου..
να φυλακίσω στα μάτια την ζωοδότρα πνοή του ανέμου..
να τραγουδήσω την εσπερινή σου αύρα στις όχθες του εφήμερου..

Ήταν αρκετό,
να πλανέψω τη μέρα με νότες που ιερουργούν στα σώματα.
Ήταν αρκετό,
να ορθώσω ανάστημα αγάπης ολοφάνερης.

Ήταν αρκετό,
να σφαλίσω στα χέρια μου τα χέρια σου,
για να δω που κατοικεί η ζωή και το έρεβος.

Κι ήταν αρκετό, για να διαλέξω ολοκαύτωμα.

Με το πρώτο άκουσμα των ποιημάτων της, καταλαβαίνουμε αμέσως τη συναισθηματική φόρτιση, αλλά και την ψυχική δύναμη της ποιήτριας, βγάζοντας μας πλήθος ανθρώπινων συναισθημάτων αγάπης, φόβου, ενοχών, υπέρβασης, μοναξιάς, ανθρώπινης ελευθερίας, αδυναμίας, προσδοκίας. Εισβάλλει αβίαστα στις ψυχές μας, που ξυπνά μέσα μας σύμπλεγμα συναισθημάτων για τις διαπροσωπικές σχέσεις,  τον τόπο που γεννηθήκαμε και μεγαλώσαμε,  για το νόημα της ζωής.  Χωρίς όπως προανέφερα, να χάνουν τον λυρικό τους χαρακτήρα,  με πλούτο ιδεών,  σε μια «κατάθεση ψυχής» εκ βαθέων μέ τα μαγευτικά της ξεσπάσματα,  με τις αντοχές αλλά και με τον πλούτο των συναισθημάτων,  με την καθημερινή πάλη της για τη ζωή και τον τόπο της.
Για τον επίλογο θα ήθελα να πω κάποια λόγια σε προσωπικό επίπεδο για τη Μίνα Παπανικολάου και θα ήθελα να τα μοιραστώ μαζί σας. Δέχτηκα να κάνω αυτή την παρουσίαση και ευχαριστώ την Μίνα για την εμπιστοσύνη της, για πολλούς λόγους.  Για την ευθύτητά της στη σχέση φιλίας, για την ευστροφία της,  για την παιδική της σπιρτάδα,  μα πάνω απ όλα για την ειλικρίνεια της.       
Η Μίνα Παπανικολάου είναι γνήσια,  αληθινή χωρίς μάσκες,  χωρίς δήθεν και τάχα.  Ζητώ συγνώμη όμως αν άθελά μου σε φέρνω σε δύσκολη θέση….. αλλά ήθελα ακόμη και εκείνοι που δεν την γνωρίζουν σε προσωπικό επίπεδο, να την μάθουν, να την γνωρίσουν βαθύτερα.  Να γνωρίσουν ακόμη και από την αναγνωστική της ταυτότητα, με τα έργα της, αυτήν την τόσο εκλεκτή την τόσο δημιουργική παρουσία της Πιερίας και όχι μόνο.
Σας ευχαριστώ απο καρδιάς που με ακούσατε.
Δήμητρα Θεοδωροπούλου
(Μπαλλάντα του Ούρι / απόδοση:Λ.Κηπόπουλος, Ιωάννα Μπικηροπούλου, Μαρία Αυγουστίδου)



Σάββατο 9 Αυγούστου 2014

ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ Η ΤΟΜΟΣ/ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ/ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΟΛΥΜΠΟΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΠΙΕΡΙΑ

Κυκλοφόρησε ο Η' τόμος της ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑΣ αφιερωμμένος στον ΟΛΥΜΠΟ , τη ΘΕΣΣΑΛΙΑ και την ΠΙΕΡΙΑ. Πλούσιο υλικό, σε μια πολιτιστική, λαογραφική, συγγραφική αναδρομή του τόπου. Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου παρατίθεται πλήθος ποιημάτων και διηγημάτων δημιουργών της περιοχής.

ΒΡΟΝΤΟΥ-ΠΑΛΙΑ ΒΡΟΝΤΟΥ-άρθρο της ΜΙΝΑΣ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ

ΜΕΘΩΝΗ ΠΙΕΡΙΑ άρθρο του ΑΝΤΩΝΗ ΜΠΟΥΜΠΟΥΡΑ

Ο ΕΘΕΛΟΝΤΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΠΙΕΡΙΑ άρθρο της ΕΥΓΕΝΙΑΣ ΚΟΡΤΣΑΡΗ

Κυριακή 18 Μαΐου 2014

ΕΚΔΗΛΩΣΗ ΑΦΙΕΡΩΜΕΝΗ ΣΤΟ ΔΟΜΗΝΙΚΟ ΘΕΟΤΟΚΟΠΟΥΛΟ




ΔΟΜΗΝΙΚΟΣ ΘΕΟΤΟΚΟΠΟΥΛΟΣ, Ο ΕΛΛΗΝΑΣ
Της Μίνας Παπανικολάου
Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος γεννήθηκε το 1541 στον Χάνδακα (σημερινό Ηράκλειο) της Ενετοκρατούμενης Κρήτης, από εύπορους γονείς. Εκεί εκπαιδεύτηκε αρχικά ως αγιογράφος.
Ζωγράφος, γλύπτης και αρχιτέκτονας της Ισπανικής Αναγέννησης. Έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του μακριά από την πατρίδα του, δημιουργώντας το κύριο σώμα του έργου του μακριά από αυτή. Εντούτοις η Κρήτη και η αγάπη του γι΄αυτή θα τον ακολουθεί έως το τέλος του.
Το 1567 ταξίδεψε στην Ιταλία και συγκεκριμένα στη Βενετία, για τη συνέχιση των σπουδών του στη ζωγραφική, όπου παρέμεινε επί τριετία και σύμφωνα με ορισμένους μελετητές μαθήτευσε στα εργαστήρια των ζωγράφων Μπασάνο, Τιντορέντο  και Τιτσιάνο. Άλλοι ισχυρίζονται πως δεν έγινε αποδεκτός από αυτούς διότι δεν ήταν αποδεκτή η Βυζαντινή σχολή από την οποία προερχόταν ο Δομήνικος.
Αντιθέτως έγινε αποδεκτός και μαθήτευσε δίπλα στον Ιάκωβο Δαπόντε στο Μπασάνο για δέκα ολόκληρα χρόνια.
Υιοθετώντας στοιχεία από τον μανιερισμό, ζωγραφίζει κατά παραγγελία όπως «Ο Διωγμός των εμπόρων από το Ναό» αλλά και για δική του ευχαρίστηση. Οι πίνακες που φιλοτέχνησε στην Ιταλία ακολούθησαν τα αναγεννησιακά πρότυπα του 16ου αιώνα (3)
Το 1570 εγκατέλειψε τη Βενετία και πήγε να εργαστεί στη Ρώμη. Στην Αιώνια Πόλη διεύρυνε τον κύκλο των γνωριμιών του και απέκτησε τέτοια αυτοπεποίθηση για την τέχνη του, ώστε να υποστηρίξει ότι αν καταστρέφονταν οι τοιχογραφίες της «Καπέλα Σιξτίνα» που είχε ζωγραφίσει ο Μιχαήλ Άγγελος, θα μπορούσε αυτός να κάμει καλύτερες. Η παρατήρησή του αυτή θεωρήθηκε τότε βλασφημία και επιτάχυνε την απόφασή του να εγκαταλείψει τη Ρώμη και σε συνδυασμό με τις γνωριμίες του στον κύκλο των Ισπανών ευγενών της Ρώμης να εγκατασταθεί αρχικά στη Μαδρίτη (1576) και τον επόμενο χρόνο στο Τολέδο, πόλη που αποτελούσε τότε θρησκευτικό και πολιτικό κέντρο της Ισπανίας.(4)
Στην ισπανική αυτή πόλη η καλλιτεχνική του παραγωγή έφθασε στην κορύφωσή της. Διακόσμησε με πίνακες τον ναό του Αγίου Δομηνίκου, το ανάκτορο του Εσκοριάλ και τη μητρόπολη του Τολέδου. Σπουδαίοι πίνακες του είναι η «Ανάληψη της Θεοτόκου», «Η Αγία Τριάδα», «Η Ανάσταση του Σωτήρος», «Το μαρτύριο του Χριστού», «Εσπόλιο» (σκηνή από τα πάθη του Χριστού), «Ο Λαοκόων» και «Η Πεντηκοστή».
Το 1578 θα αποκτήσει το μοναδικό του παιδί, τον Χόρχε Μανουέλ, από τη σχέση του με τη δόνα Χερόνιμα δε λας Κουέβας, με την οποία θα ζήσει αλλά δεν θα παντρευτεί.
Για πολλά χρόνια το όνομά του έμεινε στην αφάνεια και οι πίνακές του σε εκκλησίες και παλάτια της Ιταλίας και της Ισπανίας θεωρούνταν ως έργα κάποιου τρελού. Από τις αρχές του 20ου αιώνα το έργο του άρχισε να αναγνωρίζεται και σήμερα θεωρείται ένας από τους κορυφαίους εικαστικούς καλλιτέχνες όλων των εποχών, που επηρέασε ζωγράφους της μοντέρνας τέχνης, όπως ο Σεζάν και ο Πάμπλο Πικάσο ο οποίος ανακάλυψε ξανά τους μανιεριστές και την τεχνοτροπία τους μέσα από τα έργα του Γκρέκο.
Πίνακες του Γκρέκο κοσμούν τα μεγαλύτερα μουσεία και ιδιωτικές συλλογές και η αξία κάποιων από αυτούς είναι αμύθητη. Στη χώρα μας υπάρχουν έξι έργα του Θεοτοκόπουλου: «Ο Άγιος Λουκάς ζωγραφίζει την Παναγία» και «Η Προσκύνηση των Μάγων» (Μουσείο Μπενάκη), «Στέψη της Θεοτόκου» και «Η Συναυλία των Αγγέλων» (Εθνική Πινακοθήκη), «Βάπτιση του Χριστού» και «Άποψη του Όρους και της Μονής Σινά» (Ιστορικό Μουσείο Κρήτης).(1)
Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος πέθανε στις 7 Απριλίου του 1614 σε ηλικία 73 ετών και τάφηκε στο ναό του Αγίου Δομήνικου στο Τολέδο, αφήνοντας πίσω του ένα ανεκτίμητο έργο...
Σε απογραφή που συνέταξε ο γιος του μετά το θάνατο τού Γκρέκο, αναφέρονταν 143 ολοκληρωμένοι πίνακες, 45 γύψινα ή πήλινα προπλάσματα, 150 σχέδια, 30 σχέδια για ρετάμπλ καθώς και 200 χαρακτικά έργα.
Το 1908 ολοκληρώθηκε ο πρώτος αναλυτικός κατάλογος έργων του, από τον Ισπανό ιστορικό τέχνης Manuel Bartolomé Cossío. Με την άνθιση του εξπρεσιονισμού κατά τις αρχές του 20ού αιώνα, το έργο του Γκρέκο θεωρήθηκε προδρομικό τού ρεύματος αυτού και σταδιακά επανεξετάστηκε αποκτώντας τελικά την εξέχουσα θέση που διατηρεί ως σήμερα στην ιστορία της τέχνης.
Το 2014 ανακηρύχθηκε έτος Ελ Γκρέκο στην Ισπανία.
Η Ελλάδα τον τίμησε και αυτή, κηρύσσοντας το 2014 έτος Ελ Γκρέκο με  τρεις εκθέσεις στην Αθήνα: Τέχνη και κοινωνία στην Κρήτη, τα χρόνια του Θεοτοκόπουλου στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, Η ναυμαχία της Ναυπάκτου και ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης και Ο φιλικός κύκλος του Γκρέκο στο Τολέδο στο Μουσείο Μπενάκη.

Ο  Νίκος Καζαντζάκης, στο αυτοβιογραφικό έργο του Αναφορά στον Γκρέκο γράφει:
Γύριζα όλη μέρα στα στενά δρομάκια του Τολέδου, οσμιζόμουν θειάφι, σαν να 'χε πέσει κεραυνός, σαν να 'χε διαβεί λιόντας και μύριζε θεριό ο αγέρας, τρεις και πάνω αιώνες ύστερα από το πέρασμά σου. Τι τρομάρα, τι χαρά να περπατάς και να νιώθεις μία μεγάλη ψυχή να καταχτυπάει τα φτερά της από πάνω σου!


                             ****************************
 Συνήθως οι βιογραφίες επικεντρώνονται στα παραπάνω στοιχεία. Γέννηση, βίος, έργο, θάνατος. Η προσέγγιση καλλιτεχνών του επιπέδου του Γκρέκο, απαιτεί κάτι περισσότερο από την απλή αναφορά δεδομένων που αφορούν στα ληξιαρχεία και τους καταλόγους των μουσείων. Η τέχνη, εξάλλου, αφορά όλους μας, γνώστες, ειδικούς και μη, με έναν τρόπο που λειτουργεί υποδόρια, μακροχρόνια και ανατρεπτικά, μας  αγγίζει, ταυτιζόμαστε, ή απομακρυνόμαστε από αυτή.
Πολύς λόγος έχει γίνει για το έργο του Γκρέκο, αμφιλεγόμενο στην εποχή του καθώς  θεωρήθηκε ανατρεπτικό, εκτιμήθηκε και προωθήθηκε περισσότερο από τους λόγιους, ουμανιστές και διανοούμενους και λιγότερο από το καλλιτεχνικό κατεστημένο.
Αγνοήθηκε για μία περίοδο περίπου τετρακοσίων ετών. 
Δεν υπήρξαν μιμητές του και μόνο ο γιος του φρόντισε για την αναπαραγωγή ορισμένων από τις πιο γνωστές συνθέσεις του.
 Στη διάρκεια του 16ου και 17ου αιώνα, ο Γκρέκο τοποθετούνταν στην Ιταλική σχολή, έχοντας τη φήμη ενός ζωγράφου με τάσεις εκκεντρικότητας, στην προσπάθειά του να πρωτοτυπήσει, αλλά και με περιφρόνηση απέναντι στους καθιερωμένους κανόνες. 
Για αρκετούς ιστορικούς, η τέχνη του Γκρέκο συνδέθηκε με το πνεύμα της Αντιμεταρρύθμισης, θεώρηση που συγκρούεται ή συμπληρώνεται με άλλες ερμηνείες, κυρίως Ελλήνων μελετητών του, που τονίζουν τη σημασία των βυζαντινών στοιχείων στην τέχνη του. Άλλοι ερευνητές, με βάση τις γραπτές σημειώσεις του Γκρέκο,[vii] τονίζουν περισσότερο την εικόνα ενός ζωγράφου με φιλοσοφικές αναζητήσεις (συνδεόμενο ειδικότερα με τις νεοπλατωνικές ιδέες), αποκομμένος από τα θρησκευτικά ζητήματα της εποχής και απασχολούμενος κυρίως με αισθητικά προβλήματα, σε σχέση με την διερεύνηση και απόδοση του φυσικού κόσμου μέσα από τη ζωγραφική.
Για τον Γάλλο ποιητή Θεόφιλο Γκωτιέ – έναν από τους πρώτους που εξέφρασαν θαυμασμό για το ύστερο έργο του Γκρέκο – θεωρήθηκε πρόγονος του ρομαντικού κινήματος στην αναζήτηση του παράδοξου ή του ακραίου.
Πιο πρόσφατα το 1912, ο επίσης ποιητής,  Ράινερ Μαρία Ρίλκε επηρεασμένος από τα έργα του Θεοτοκόπουλου θεωρείται πως γράφει τα ποιήματά του Himmelfahrt Mariae I-II βασισμένα στην Άμωμη Σύλληψη (1607-13, Μουσείο Σάντα Κρουθ) του Γκρέκο αποδεικνύοντας πως ο χρόνος είναι μια ασήμαντη μονάδα  μέτρησης που δεν τον αναγνωρίζουν οι εκλεκτικές πνευματικές συγγένειες.



H Κοίμηση της Μαρίας
Ι.
Ο ίδιος μέγας Άγγελος, που κάποτε της έφερε
το άγγελμα της Σύλληψης, στεκόταν στο δωμάτιο,
προσμένοντας το βλέμμα της πάνω του να γυρίσει
και είπε: ο καιρός της Αναλήψεώς σου ήλθε.
Κι εκείνη τρόμαξε όπως τότε
 πάλι πρόσφερε τον εαυτό της:
κι έγειρε, σαν υπηρέτρια, μπροστά του το κεφάλι.
Μα Εκείνος έλαμπε και όλο πλησιάζοντας
χάθηκε, λες, στο πρόσωπό της -
και κάλεσε τους Μαθητές, απ' όπου είχαν σκορπίσει,
να μαζευτούν στο Σπίτι στην πλαγιά:
στου Μυστικού Δείπνου το Σπίτι.
Και ήλθαν όλο δισταγμό και μπήκαν φοβισμένοι:
κειτόταν εκεί, στο στενό κρεβάτι, μες στον Χαμό
και την περιούσια Εκλογή, η αινιγματικά βυθισμένη,
ολότελα αγνή, σαν κάθε τι ανέγγιχτο,
κι απ' των Αγγέλων τους ψαλμούς συνεπαρμένη.
Μα όταν είδε να προσμένουν όλοι, πίσω από τα κεριά τους,
βγήκε απ' την πλημμύρα των φωνών
και χάρισε -με όλη την καρδιά της-
τα δύο φορέματά της˙
κι ύστερα σήκωσε το πρόσωπο και τους κοίταξε: έναν-έναν...
(Ω πηγή ανώνυμων δακρύων).
Και ξάπλωσε μέσα στην ανημποριά της
κι έσυρε χαμηλά τον Ουρανό τόσο κοντά στην Ιερουσαλήμ,
ώστε, το σώμα αφήνοντας η ψυχή της
ελάχιστη απόσταση χρειαζόταν να διανύσει:
κι Αυτός που γνώριζε την πλήρη ύπαρξη της,
ήδη την ύψωνε στη θεϊκή της φύση.


Μεγαλούργησε αλλά μέσα στην αμφισβήτηση της αυστηρής Αναγέννησης, τους περιορισμούς της Ιεράς Εξέτασης, τη λογοκρισία των δόγηδων της γενιάς του.
Ο καθηγητής ρητορικής και μοναχός  Ορτένσιο Φέλιξ Παραβιθίνιο αναφέρει πως: «ζωή πήρε από την Κρήτη και χρωστήρες, πιο ωραία πατρίδα βρήκε στο Τολέδο, απ' όπου ξεκινά την αιωνιότητα να κατακτήσει, διά του θανάτου» (5)
Σύμφωνα με την  φιλόλογο-ιστορικό Μαρία Ηλιάδη(2), το έργο του Γκρέκο είναι αποτέλεσμα των επιρροών που δέχθηκε ο ζωγράφος από τα καλλιτεχνικά ρεύματα, τις θρησκευτικές  συνθήκες των χωρών στις οποίες έζησε και δημιούργησε, ενώ θέματα αντλούσε κυρίως από την Καινή Διαθήκη και τα βιβλικά γεγονότα. «Δημιουργεί τραγικές μορφές αναδεικνύοντας την ψυχική θλίψη του ανθρώπου που αρνείται τις επίγειες χαρές» (Μ.Ηλιάδη)
Όπως τονίζει χαρακτηριστικά «κι άλλοι έζησαν σε αυτές τις ίδιες συνθήκες αλλά μόνο το πνεύμα του Γκρέκο  βρέθηκε κατάλληλο για να δώσει την καλλιτεχνική έκφραση της περιόδου και να την ερμηνεύσει με το δικό του βαθύτατα προσωπικό κι απαράμιλλο τρόπο» .
Η Αναγέννηση με τους αυστηρά προκαθορισμένους τρόπους απόδοσης στα ζωγραφικά έργα, των προσώπων, των σκηνών, των τοπίων, είχε κορεστεί. Ο Μανιερισμός βρίσκει έδαφος προετοιμάζοντας την εμφάνιση του Μπαρόκ.
Για τον ιστοριογράφο Τζόρτζιο Βαζάρι, η Μανιέρα είναι πάντα κάτι το οποίο αντιτίθεται στην πιστή αναπαράσταση της πραγματικότητας και περιέχει το προσωπικό ιδίωμα του καλλιτέχνη.
Τόσ προσωπικό και παγκόσμιο συνάμα όσο στο έργο του Θεοτοκόπουλου.
Τα χρώματα ζωηρεύουν, το φως εντείνεται έναντι της σκιάς κι ο Γκρέκο εντάσσεται σε αυτό το ρεύμα, όχι αμέσως αλλά ούτε  πλήρως απελευθερωμένος από τα προηγούμενα ρεύματα, όπως η Βυζαντινή τεχνοτροπία.Σταδιακά όμως, καταλήγει στην ωριμότερη φάση της ζωγραφικής του στο Τολέδο. Εδώ, τα έργα του αποκτούν τη χαρακτηριστική μορφή που τον κατέστησε μοναδικό. Οι μορφές του  βρίσκονται μέσα στην έκσταση που τα θέματά του απαιτούν. Εξαϋλώνονται, επιμηκύνονται χωρίς να τηρούν αυστηρά αρμονικές φόρμες, μετεωρίζονται, γίνονται ακαθόριστες, γίνονται οπτασίες, αποτυπώνουν το όραμα του ίδιου του Γκρέκο για την ζωή, το θάνατο, το δράμα, τη θυσία.
Πολύς λόγος έγινε για το πώς ο Θεοτοκόπουλος  αξιοποίησε το φως στα έργα του. Έτσι, ενώ δεν υποτιμά τη σκιά, δημιουργεί μεγάλες επιφάνειες είτε στα ρούχα είτε στα πρόσωπα τα οποία φωτίζει επιμελώς και αδιαλείπτως, μυστικιστικά και πνευματικά. 
Το συμβολικό στοιχείο είναι διάχυτο και αντανακλάται μέσα από τον τελετουργικό χαρακτήρα των παραστάσεων και την έντονη ιεραρχία όπου κατάφερνε να ενώσει σταδιακά το γήινο με το υπερβατό.
Τα σώματα προσομοιάζουν με φλόγες εντούτοις είναι αφύσικος ο τρόπος που φωτοσκιάζονται, καθώς δεν έχουν ως κέντρο και πηγή του φωτός τον ήλιο αλλά την εσωτερικότητα της ψυχής του ίδιου του δημιουργού και των μορφών που απεικονίζει.
 Εντός του φωτός του πνεύματος, χωρίς να αρνείται το βίωμα, μα έξω από τα γήινα, στα μεταφυσικά, όπως αρμόζει στον άνθρωπο να διάγει το βίο του, με το βλέμμα στραμμένο στον ουρανό.
Έτσι, τονίζεται το υπερφυσικό έναντι του φυσικού φωτός.
Και μήπως το φως του πνεύματος στην τελειότερη μορφή του, δεν είναι υπερφυσικό; Και μήπως το ύψος του πνεύματος του ανθρώπου δεν ξεκινά από εκεί που τελειώνει το μπόι του;;!!


Το πνεύμα αφορά την άυλη πλευρά του ανθρώπου, πέρα από τη ζωή και το θάνατο. Η πνευματικότητα προϋποθέτει ζωή, βίωμα, θέση απέναντι στα καίρια υπαρξιακά ερωτήματα (νόημα, σκοπός και όρια της ανθρώπινης ύπαρξης) που ταλανίζουν ή θάπρεπε να προβληματίζουν τον άνθρωπο.
Οι ορισμοί της πνευματικότητας είναι πολλοί και συχνά καταλήγουν σε ασάφεια καθώς η αυθεντική πνευματικότητα αφορά την προσωπική πορεία και την αναγνώριση του ατομικού και του θείου,  του υλικού και του άυλου, θεμάτων δηλαδή  που άπτονται  υποκειμενικών παραμέτρων όπως η ατομικότητα, η ψυχή, το πνεύμα, η συνείδηση, η συλλογικότητα, η γαλήνη, η ευρύτητα του πνεύματος, η προσήνεια, η αγάπη.
Τα έργα του Θεοτοκόπουλου μεγεθύνουν αυτή ακριβώς την πλευρά των μορφών με την μη αξιοποίηση του φυσικού φωτός και  αναδεικνύοντας την διαρκή αναζήτηση του ανθρώπου στην συνάντησή του με το Θείο, μέσα από τη θλίψη, το δράμα, τη θυσία. Τον πόνο, με άλλα λόγια, που απορρέει απ’ την ειλικρινή αναζήτηση και εύρεση της μιας Αλήθειας που ενυπάρχει στον άνθρωπο και καταλήγει στη θέωση εντός του παρόντος κόσμου. 

Ἴσως τὸ φῶς θἆναι μιὰ νέα τυραννία. Ποιὸς ξέρει τί καινούργια πράγματα θὰ δείξει. 
- Κωνσταντίνος Καβάφης

Παρατηρώντας σε όλη την Ευρώπη μια προσπάθεια αναβίωσης του Διαφωτισμού έναντι του Αναγέννησης, δεν είναι διόλου παράξενο που καλλιτέχνες όπως ο Γκρέκο ξανα-ανακαλύπτονται, 
ξανά-μελετώνται και επαναδιαπραγματεύονται την πνευματική τους ταυτότητα και υπόσταση απέναντι σε έναν κόσμο που απορεί και αγωνιά καθώς αναζητά και πάλι το εσωτερικό του φως που δεν θα προέρχεται από τον ήλιο αλλά από το πνεύμα. 
Ο συμβολισμός είναι ξεκάθαρος, τα σώματα, η ύλη δηλαδή αποκτά πνεύμα και πνευματικότητα μέσα από την επανατοποθέτηση του ανθρώπου απέναντι στο Θείο και το Ανθρώπινο.
Δεν είναι τυχαία,  κατ΄ εμέ, το 2014 έτος του Γκρέκο, δεν είναι δηλαδή συμπτωματική η εκφρασμένη ευθύνη αναγνώρισης του έργου του από την πολιτεία.
Σηματοδοτεί μεταξύ άλλων γεγονότων σε όλη την Ευρώπη την σύγκρουση που διαφαίνεται οριστικά πλέον  μεταξύ φωτός και σκότους, πειθαρχίας και επανάστασης, ελευθερίας και φίμωσης. Ειλικρινά πιστεύω πως η τέχνη δεν κάνει επαναστάσεις, μπορεί  όμως να  τις εκφράσει.


*******************************

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΠΗΓΕΣ
2.  http://www.netschoolbook.gr/renimages/elgreco5.html
3. Greco, El. (2007). EncyclopædiaBritannica
4. Λαμπράκη-Πλάκα, 43-44 και M. Scholz-Hänsel, 57
5. M. Scholz-Hänsel, 83.


Σημείωση: πατήστε στους συνδέσμους ώστε να μεταφερθείτε σε σελίδες για περαιτέρω μελέτη